Projekt ustawy o przywróceniu ładu konstytucyjnego w sądownictwie przewiduje utrzymanie skargi nadzwyczajnej. Resort sprawiedliwości uznał, że pomimo swoich niedoskonałości instytucja ta daje jednak obywatelom realną ochronę - czytamy w uzasadnieniu projektu. Wcześniej MS zapowiadało likwidację tych skarg.
W ostatni czwartek resort sprawiedliwości opublikował projekt ustawy o przywróceniu ładu konstytucyjnego w sądownictwie, dotyczący przede wszystkim uregulowania statusu sędziów z lat 2018-2025. Jest to realizacja zapowiedzi, o której wiceminister sprawiedliwości Dariusz Mazur mówił na początku kwietnia w rozmowie z PAP, że ostateczny projekt o statusie sędziów mianowanych po 2017 r. ma być gotowy jeszcze w kwietniu. Projekt trafił do zaopiniowania przez organ doradczy Rady Europy - Komisję Wenecką.
Oprócz głównego zakresu tematycznego odnoszącego się do sędziów mianowanych w latach 2018-2025 projekt zmienia także przepisy o Sądzie Najwyższym. Planowane w tej części projektu przepisy dotyczą m.in. likwidacji dwóch izb Sądu Najwyższego utworzonych po 2018 r., czyli Izby Odpowiedzialności Zawodowej oraz Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.
Wcześniej MS konsekwentnie zapowiadało również zniesienie - wprowadzonej w czasach przekształceń Sądu Najwyższego w 2018 r. w czasach PiS - instytucji składanych do SN skarg nadzwyczajnych na prawomocne orzeczenia. Jednak w ostatecznym projekcie zostały one utrzymane.
"Pomimo istnienia w polskim porządku prawnym nadzwyczajnych środków zaskarżenia w postaci kasacji czy skargi kasacyjnej, zdarza się nadal, że są one niewystarczające. W takich przypadkach jedną możliwość, aby wyeliminować z obrotu prawnego prawomocne orzeczenie naruszające prawa człowieka albo prawa i wolności obywatelskie, daje właśnie skarga nadzwyczajna, pomimo że jest środkiem niedoskonałym i wadliwie skonstruowanym" - zaznaczono w uzasadnieniu.
Likwidację skarg nadzwyczajnych zakładały m.in. prezentowane w lutym br. dwa alternatywne projekty dotyczące statusu sędziów mianowanych po 2017 r., które stały się punktem wyjścia do projektu przedstawionego w ostatnich dniach. "Ministerstwo Sprawiedliwości raczej skłania się do rezygnacji w przyszłości z tej instytucji" - mówił przed rokiem PAP wiceminister Mazur odnosząc się do skarg nadzwyczajnych.
Skarga nadzwyczajna, według obecnych przepisów, może być wniesiona od prawomocnego orzeczenia sądu, jeżeli jest to konieczne "dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej". Ponadto skarga może być skierowana, jeśli orzeczenie narusza zasady lub wolności i prawa człowieka, i obywatela określone w konstytucji, narusza prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie lub zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z zebranym materiałem dowodowym. Skargi takie mogą wnosić uprawnione podmioty - przede wszystkim Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich.
Obecnie, według podstawowego przepisu zawartego w ustawie o SN, skargę nadzwyczajną wnosi się w terminie pięciu lat od uprawomocnienia się orzeczenia, a - jeśli wcześniej od tego orzeczenia wniesiono kasację - w terminie roku od jej rozpoznania. Skargi te rozpoznaje utworzona na mocy tej ustawy Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych SN.
W ustawie o SN obowiązującej od 2018 r. przewidziany był także przepis przejściowy, który dopuścił wnoszenie skarg nadzwyczajnych od orzeczeń z ponad 20 ostatnich lat - czyli od wejścia w życie konstytucji z 1997 r. Takie skargi można było pierwotnie wnosić w okresie trzech lat od wejścia w życie ustawy, czyli tylko do 3 kwietnia 2021 r. Wówczas jednak uchwalono nowelizację będącą inicjatywą prezydenta, która wydłużyła termin na wnoszenie takich skarg o kolejne trzy lata - co oznacza, że upłynął on w początkach kwietnia 2024 r.
Krytycy skargi nadzwyczajnej wskazywali m.in. na wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z listopada 2023 r. w sprawie Lech Wałęsa przeciwko Polsce. Orzeczenie ETPC zapadło na kanwie procesu b. prezydenta o ochronę dóbr osobistych z Krzysztofem Wyszkowskim. W 2021 r. korzystny dla Wałęsy wyrok został uchylony po skardze nadzwyczajnej wniesionej przez ówczesnego prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę. ETPC odniósł się wtedy do praktyki stosowania skargi nadzwyczajnej i wskazał m.in. na możliwy "brak gwarancji przed nadużywaniem skargi do celów politycznych".
Jak obecnie przyznało MS w uzasadnieniu projektu przepisów o przywróceniu ładu konstytucyjnego, analiza zaleceń z wyroku ETPC co do skargi nadzwyczajnej i systemowa krytyka tego środka zaskarżenia "prowadzą do wniosku, że środek ten wymaga istotnego przedefiniowania i faktycznie stworzenia na nowo instrumentu prawnego".
"Mając na uwadze, że wypracowanie pozbawionej dotychczasowych mankamentów, skargi nadzwyczajnej jeszcze potrwa, projektodawca stanął przed dylematem, czy w takich warunkach wyeliminować ten środek ochronnych praw człowieka zupełnie, czy też utrzymać go do czasu opracowania skargi nadzwyczajnej w nowej, poprawionej formule" - czytamy w uzasadnieniu.
Przyznano w nim, że ostatecznie zdecydowano się jednak w planowanych przepisach na "prymat utrzymania prawa każdego obywatela do zakwestionowania także prawomocnego orzeczenia, które narusza jego podstawowe prawa lub wolności".
Jednocześnie zaznaczono, że przygotowany projekt zakłada likwidację w SN Izby Kontroli Nadzwyczajnej, która nie jest uznawana przez ETPC. Skargi nadzwyczajne miałyby rozpatrywać pozostałe Izby SN - odpowiednio Karna, Cywilna i Pracy - w składach sędziowskich, bez udziału ławników.
Ponadto - jak przypomniało MS - trwają prace nad innym projektem rozdzielającym urząd Ministra Sprawiedliwości, czyli przedstawiciela władzy wykonawczej, od urzędu Prokuratora Generalnego mającego prawo wnoszenia takich skarg.
Według resortu takie zmiany spowodują, że środek prawny, jakim jest skarga nadzwyczajna, nie będzie nadużywany lecz wykorzystywany "roztropnie oraz powściągliwie".
Marcin Jabłoński (PAP)
mja/ par/
